równośćwyznania^.org Nauczanie religii w szkołach a różnorodność wyznaniowa w Polsce

Nauczanie religii w szkołach a różnorodność wyznaniowa w Polsce

Marian Dziwisz

---

 

Nauczanie religii

Nauczanie religii w szkołach stwarza dogodne warunki dla realizacji prawa jednostki do wyznawania i demonstrowania swojej religii lub innego światopoglądu oraz prawa rodziców do religijnego wychowania dzieci, zgodnie z Art. 53 ust. 4 oraz Art. 48 ust. 1 Konstytucji RP.

Warto jednak pamiętać, że zarówno zajęcia z religii, jak też etyki nie są obowiązkowe. Przedmioty te są przedmiotami dodatkowymi (fakultatywnymi), do wyboru z wachlarza oferty edukacyjnej, dającej możliwość rozwoju indywidualnych zainteresowań uczniów. Nauka religii podobnie jak etyki, jako przedmiotu formacyjnego o określonym charakterze światopoglądowym i aksjologicznym, jest jedynie możliwością realizacji konstytucyjnego prawa dla tych, którzy złożą oświadczenie woli uczestniczenia w takim nauczaniu.

Szkoła jest przede wszystkim miejscem (placówką publiczną), w którym jest realizowany konstytucyjny obowiązek edukacyjny dzieci i młodzieży do 18 roku życia (Art. 70 ust. 1). Obowiązek ten nie powinien i nie może naruszać zasad konstytucyjnych zapisanych w Art. 53 ust. 6, 7 wg których: „6. Nikt nie może być zmuszany do uczestnictwa ani nieuczestniczenia w praktykach religijnych. 7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawniania swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania”. Obowiązkiem dyrektorów szkół i nauczycieli jako funkcjonariuszy publicznych jest zachowanie bezstronności w powyższych sprawach (Art. 25 ust. 2). Stąd, wciąż niektóre z przepisów oświatowych i praktyki szkolne popadają w sprzeczność z realizacją powyższych zasad. Na przykład:

1. Wciąż nieuprawnione jest umieszczanie na świadectwie szkolnym oceny „religia/etyka”, gdyż świadectwo szkolne i zaświadczenie z egzaminów zewnętrznych w systemie oświaty potwierdza realizacje obowiązku nauki i nie powinno potwierdzać tego, co do tego obowiązku nie należy, a jest jedynie dowodem na korzystanie z warunków stworzonych przez szkołę dla uczestnictwa w nauczaniu „religii/etyki”, zgodnie z indywidualną wolą rodziców. Jeżeli brak jest takiej woli na świadectwie pozostaje kreska, która ujawnia brak zainteresowania przedmiotem o charakterze konfesyjnym. Logicznym byłoby wystawianie świadectwa z nauczania religii dla organów kościelnych lub związku wyznaniowego, tym bardziej, że dyrektor szkoły i nadzór pedagogiczny zgodnie z rozporządzeniem MEN nie ma prawa do kontroli tegoż nauczania.
2. Organizowanie na terenie szkoły lub przez władze szkoły w kościele zajęć o charakterze religijnym, jak np. powiązanie mszy św. z rozpoczęciem roku szkolnego i ślubowaniem klas pierwszych, pielgrzymek do miejsc kultu, dowodzi bądź to lekceważenia zasad prawa, bądź też indywidualnej gorliwości religijnej dyrektorów szkół i woli przypodobania się proboszczom.

Z drugiej strony szkoła ma obowiązek stworzenia warunków do nauczania religii we współpracy ze – wskazanym przez rodziców (lub pełnoletniego ucznia) – związkiem wyznaniowym (kościołem) i obowiązek ten odnosi się nie tylko do zapewnienia warunków nauczania religii dominującej (rzymskokatolickiej), ale każdego związku wyznaniowego (kościoła) o uregulowanej sytuacji prawnej (Art. 53 ust. 4) i działającego zgodnie z Art. 25 Konstytucji.

Z raportu Fundacji na Rzecz Różnorodności Polistrefa "Pomiędzy tolerancją a dyskryminacją"ⁱ wynika, że wg deklaracji badanych dyrektorów tylko w 70% szkół małopolskich podstawą do zorganizowania nauczania religii jest oświadczenie woli (s. 28). W znaczącym odsetku szkół, zgodnie z odpowiedziami uczniów i rodziców, żądano oświadczeń negatywnych, tj. że uczennica/uczeń nie będzie uczestniczyć w zajęciach z religii, co jest niezgodne z prawem (s. 30).

Przeprowadzone badania wskazują na trudną sytuację prowadzącą niejednokrotnie do zachowań dyskryminacyjnych wobec uczniów nieuczestniczących w nauczaniu religii – niewierzących, a także wobec mniejszości wyznaniowych (s. 44, 54-63). Z drugiej strony z raportu wynika, że na terenie województwa małopolskiego są szkoły, w których dyrektorzy są nie tylko świadomi zróżnicowania światopoglądowego i religijnego wśród uczniów, ale potrafili zapewnić nauczanie religii mniejszościowych zgodnie z wolą rodziców.

„Spośród badanych organów prowadzących – czytamy w raporcie – cztery zadeklarowały organizację na ich terenie międzyszkolnych grup, w których nauczana jest religia inna niż rzymskokatolicka. W roku szkolnym 2011/2012 Urząd Miasta Krakowa finansował następujące zespoły międzyszkolne:

1. Parafia Ewangelicka – 3 grupy – 20 uczniów
2. Kościół Zielonoświątkowy, Zbór „Betlejem” – 6 grup – 80 uczniów
3. Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów „Misja Łaski” – 3 grupy – 13 uczniów
4. Parafia Prawosławna p.w. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny – 7 grup – 37 uczniów
5. Parafia Kościół Jezusa Chrystusa – 5 grup – 37 uczniów
6. Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów – 3 grupy – 29 uczniów
7. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 1 grupa – 15 uczniów
8. Parafia Polskokatolicka – 1 grupa – 3 uczniów.

Urząd Miasta Gorlic oraz Starostwo Powiatowe w Gorlicach organizuje po trzy międzyszkolne zespoły nauczania religii innej niż rzymskokatolicka, tj. religii Kościoła Prawosławnego, Kościoła Grekokatolickiego oraz Zielonoświątkowego.

Tabela. Liczba uczniów w zespołach międzyszkolnych organizowanych przez szkoły na terenie gminy i powiatu Gorlice w roku szkolnym 2011/2012.

	K. Prawosławny	K. Grekokatolicki	K. Zielonoświątkowy
Urząd Miasta Gorlic	5	10	10
Starostwo Powiatowe w Gorlicach	37	14	7
Razem	41	24	17

Starostwo Powiatowe w Nowym Sączu zorganizowało po jednym zespole międzyszkolnym religii prawosławnej (w roku szkolnym 2011/2012 8 uczniów) oraz religii grekokatolickiej (4 uczniów).

Urząd Miejski w Brzesku udzielił informacji, że dwoje uczniów uczęszcza na lekcje religii innej niż rzymskokatolicka w pozaszkolnym punkcie katechetycznym, a otrzymana ocena uwzględniana jest przez dyrektora na świadectwie szkolnym.

W jednym przypadku (Urząd Miasta Krakowa) organizowany jest zespół międzyklasowy nauczania religii innej niż rzymskokatolicka – Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w X Liceum Ogólnokształcącym w Krakowie” (s. 21).

Należy postawić pytanie: co jest przyczyną zachowań lekceważących lub dyskryminacyjnych wobec uczniów innych wyznań niż rzymskokatolickie lub niedeklarujących przynależności do żadnego wyznania?

Najprawdopodobniej jedną z istotnych przyczyn takiego stanu rzeczy jest kiepska świadomość prawna: po pierwsze rodziców należących do mniejszości wyznaniowych, że posiadają oni takie samo prawo by ich dziecko było nauczane wskazanej religii w szkole lub w zespole międzyszkolnym; po drugie dyrektorów szkół o tym, że spoczywa na nich obowiązek stworzenia warunków do nauczania wskazanej religii podobnie jak etyki dla każdego ucznia, którego rodzice (lub on sam) zdeklarowali taką wolę. By jednak tak się działo należy ich:

1. zapoznać z sytuacją wyznaniową w Polsce;
2. z istnieniem i funkcjonowaniem kościołów i związków wyznaniowych na terenie województwa, w którym znajduje się szkoła oraz zasadami nawiązywania kontaktów.

---

Różnorodność wyznaniowa

Ostatnie trzydziestolecie dowiodło, że liczba wyznań w naszym kraju – podobnie zresztą jak na świecie – nie jest wielkością stałą, gdyż jedne z nich powstają, rozwijają się, uzyskują legalizację, inne bądź to zmieniają swoje formy, topnieją i obumierają. Bywa, że niektóre z kościołów czy związków wyznaniowych łączą się lub też przeżywają rozłamy. Niektóre zmieniają nazwę i modyfikują się.

W okresie międzywojennym w Polsce było około czterdziestu wyznań. Po wojnie ta liczba zmalała do trzydziestu a w 1985 roku było ich, jak podaje Andrzej Tokarczykⁱⁱ, 34.

Nie ulega wątpliwości, że sytuacja-społeczno polityczna w czasach PRL nie sprzyjała nie tylko rozwojowi, ale także ujawnianiu się wyznawców innych religii i to nie tylko nurtów chrześcijańskich. Było to powodowane poprzez politykę partii i stronnictw politycznych a w szczególności przez dominująca PZPR, która stała na stanowisku, że religia jest sprawą prywatną obywateli. Głosiła i stosowała w praktyce zasadę rozdziału państwa od kościoła; świeckości państwa i nauczania w szkołach. Z drugiej strony, pomimo napięć i konfliktów z władzą, dominującą pozycją Kościoła Rzymskokatolickiego.

Sytuację wyznaniową w PRL regulowały: a) dekret z 5 sierpnia 1949 r. o ochronie wolności sumienia i wyznania, którego przepisy zapewniały równouprawnienie wyznań i światopoglądów; b) Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r. (zmieniona 10 lutego 1976 r.) a szczególnie sformułowane w niej zasady w artykułach: 67, 81 i 82 w których proklamowała:

• równouprawnienie obywateli bez względu na wyznanie lub światopogląd oraz zakaz dyskryminowania obywateli ze względów wyznaniowych;
• zakaz szerzenia nienawiści, pogardy, wywoływania waśni na tle wyznaniowym;
• wolność sumienia i wyznania oraz prawo do swobodnego udziału w praktykach religijnych;
• zakaz zmuszania obywateli do brania czy też niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnychⁱⁱⁱ.

Regulacje prawne dotyczyły również funkcjonowania kościołów i związków wyznaniowych, przyjmując, że:

• mają one swobodę wykonywania funkcji religijnych;
• jako instytucje wyznaniowe są oddzielone od państwa;
• ich sytuacja prawna i majątkowa jest regulowana przez ustawy.

Do ich najważniejszych uprawnień wg regulacji prawnych należały prawa do:

• organizowania zgromadzeń religijnych: nabożeństw, procesji, pielgrzymek;
• nauczania religii, która do 1961 r. była nauczana w szkołach, a po przyjęciu ustawy o rozwoju oświaty i wychowania z 15 lipca 1961 r. stanowiącej, że szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze mają charakter świecki oraz po wydaniu zarządzenia ministra oświaty, punkty katechetyczne mogły być organizowane jedynie w kościołach, pomieszczeniach przyparafialnych lub domach prywatnych;
• samodzielnego organizowania się i zarządzania organizacją, strukturą, wyłanianiem władz, określaniu praw i obowiązków wyznawców;
• posiadania majątku;
• uzyskiwania świadczeń zapewniających wykonywanie funkcji religijnych.

„Wysoka pozycja Kościoła Rzymskokatolickiego była uzasadniana tym, że katolicyzm polski jest ściślej niż gdzie indziej sprzężony z dziejami kultury i narodu i jest obecny w życiu nie tylko przez dziedzictwo kulturowe, ale życie codzienne zdecydowanej większości obywateli. Jego obecność zaznacza się poprzez upowszechnianie wartości teologicznych, filozoficznych – szczególnie etycznych zarówno z ambony, jak też przez system katechezy, duszpasterstwo, katolicką prasę i inne media. Praktycznie działalność Kościoła obejmuje całe społeczeństwa i wykracza daleko poza ramy religijne. […] Stąd państwo opowiadało się za możliwością i celowością współpracy z Kościołem w sprawach przynoszących korzyści całemu społeczeństwu”^iv.

Władze państwowe niechętne były rejestrowaniu nowych kościołów i wyznań. Niektórzy hierarchowie Kościoła, duchowni i działacze świeccy krytykowali zainteresowania innymi religiami i światopoglądami.

Wydarzeniom lat osiemdziesiątych, charakteryzującym się walką o przemiany demokratyczne i wolności obywatelskie towarzyszyło także składanie do urzędu do spraw wyznań licznych wniosków o rejestrację coraz to nowych kościołów i związków wyznaniowych, z czym nie spieszono się. Po zniesieniu stanu wojennego władze zaakceptowały następujące fakty: 1) że światopoglądowość społeczeństwa polskiego jest stanem na tyle trwałym, że należy zrezygnować z wychowania „ku ateizmowi”, które miało doprowadzić do pełnej laicyzacji; 2) że religie są jednym z ważnych źródeł w rozwoju kultury i więzi społecznych; 3) że młode pokolenie wiąże z przemianami zachodzącymi w Polsce nadzieję na otwarcie granic i możliwość podróżowania do różnych krajów świata, w których kultura jest zakorzeniona nie tylko w tradycji judeochrześcijańskiej. Konsekwencją tych przemyśleń stała się wola przygotowania młodzieży do kontaktów z wyznawcami wielu religii. W Krakowie, na wydziale filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego, powstało najpierw studium religioznawcze, a następnie Instytut Religioznawstwa z Zakładami: Filozofii Religii oraz Historii i Filozofii Chrześcijańskiej. Na rynku wydawniczym i w czasopismach takich jak: „Euchemer”, „Argumenty”, „Więź”, „Znak”, „Człowiek i Światopogląd” pojawiły się liczne publikacje na temat różnych religii. Dowodem na zainteresowania problematyką jest fakt, że wydane w dziesięciotysięcznych nakładach, w „Bibliotece Pisma Literacko-Artystycznego”, antologie tekstów trzech wielkich religii: buddyzm, taoizm i judaizm^v zostały wysprzedane w ciągu paru miesięcy.

W 1983 r. Instytut Programów Szkolnych Ministerstwa Oświaty i Wychowania podjął prace organizacyjne nad przygotowaniem programów nauczania religioznawstwa w szkołach i nad jego wdrażaniem. Do 1986 r. trwały konsultacje i dyskusje nad programem, po których wprowadzono go do realizacji w szkołach w roku szkolnym 1986/87. Pod naciskami Kościoła Rzymskokatolickiego dwa lata później wycofano się z nauczania religioznawstwa^vi.

W konsekwencji przemiany ustrojowe w Polsce przyczyniły się do regulacji ustawowej, a także do ujawniania się i rejestracji nowych wyznań i kościołów.

Jeżeli w 1985 roku było zarejestrowanych w Polsce 34 kościoły i wyznania, to wg stanu na koniec 2005 liczba ta uległa zwielokrotnieniu odnotowano bowiem:

15 kościołów i związków wyznaniowych działających na podstawie odrębnych ustaw. Należą do nich:

1. Kościół Katolicki w Rzeczypospolitej Polskiej. Obrządek Łaciński, związany Konkordatem między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską podpisanym  w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r.  (Dz. U. Nr 51, poz. 318); oraz Obrządek Bizantyjsko-Słowiański. Obrządek Ormiański. Obrządek Bizantyjsko-Ukraiński [Ustawa z dnia 17 maja 1989r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. (Dz. U. Nr 29, poz. 154)]
2. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny (Dz. U. Nr 66, poz. 287 z 1991r.)
3. Kościół Ewangelicko-Reformowany w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 73, poz. 324 z 1994 r.)
4. Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 73, poz. 323 z 1994 r.)
5. Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 97, poz. 479 z 1995 r.)
6. Starokatolicki Kościół Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 41, poz. 253 z 1997 r.)
7. Kościół Katolicki Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (DZ. U. Nr 41 poz. 252 z 1997 r.)
8. Wschodni Kościół Staroobrzędowy  w Rzeczypospolitej Polskiej nie posiadający hierarchii duchownej (Dz. U. Nr 38, poz. 363 z 1928 r.)
9. Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 30, poz. 240 z 1936r.)
10.  Karaimski Związek  Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 30, poz. 241 z 1936 r.)
11. Kościół Polskokatolicki w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 97, poz. 482 z 1995r.)
12. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 97, poz. 481 z 1995 r.)
13. Kościół Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 97, poz. 480 z 1995r.)
14. Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej  (Dz. U. Nr 41, poz. 251 z 1997r.)
15. Kościół Zielonoświątkowy w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 41, poz. 254 z1997r.)

Do rejestru wyznań i kościołów do roku 2001 wpisano dalsze 139. Jako ostatni w dniu 06.07.2001 r. pod nr rejestru 153 został dodany Kościół Miłosierdzia Jezusowego, którym kieruje Głowa Kościoła Sebastian Poznański, z siedzibą w województwie kujawsko–pomorskim^vii.

Przełomowym w dokonywaniu wpisu do rejestru był rok 1990, w którym zarejestrowano 49 kościołów i wyznań, w latach 1991-1993; rocznie wpisywano po 8 wyznań, a w okresie 1994-1998 średnia roczna rejestrowanych wyniosła 15. Mimo to od 1993 do 2002 r. odmówiono zarejestrowania 42 związkom. Listę odmów otwiera Kościół Zjednoczonych Chrześcijan (31.03.1993), a zamyka Zakon Kontemplariuszy Mocy (03.01.2002)^viii. Encyklopedia. Religie świata^ix podaje, że w Polsce jest zarejestrowanych ponad 160 Kościołów i zrzeszeń religijnych i „stanowią one alternatywę dla katolików, którzy w rodzimym wyznaniu nie znajdują zaspokojenia swoich potrzeb religijnych. Pojawienie się na „scenie religijnej” wielu nowych zorganizowanych grup religijnych sprawia, że można mówić o początkach pluralizmu religijnego w społeczeństwie polskim, nie przełamującego jednak w sposób zasadniczy homogeniczności wyznaniowej. Z socjologicznego punktu widzenia Kościół katolicki w Polsce zachowuje cechy Kościoła ludowego, z tendencją do wewnątrzkościelnej modernizacji”^x.

Ujawnienie się tak wielu kościołów i związków wyznaniowych oraz ich rejestracja w latach dziewięćdziesiątych spowodowały zaniepokojenie w Kościele katolickim, który rozpoczął kampanię przeciwko „rozwojowi sekt”. Przykładem tej działalności były przeprowadzane szkolenia rad pedagogicznych w krakowskich szkołach przez ks. Andrzeja Zwolińskiego oraz powstanie ośrodka do walki z sektami u OO. Dominikanów. Na zajęciach oraz w książce Tajemne niemoce A. Zwoliński^xi atakował nie tylko „New Age”, ale także wiele zarejestrowanych już kościołów i wyznań, a w Słowie wstępnym do publikacji ks. Antoni Sołtysik napisał: „Pozycja biblioteczki KSM „Tajemne niemoce” jest godna szerokiego rozpowszechniania zwłaszcza w kołach ludzi myślących, katolików i Polaków dbających o autentyzm religijny i tożsamości narodową”^xii. „Przykładem dynamicznego rozwoju sekt – napisał Zwoliński – może być również Polska. Istnieje na jej terenie bardzo dużo sekt o różnorodnej ideologii. Pośród ich mnogości można wymienić^xiii:” i wymienia:

„1. Sekty millenarystyczne – oczekujące końca świata i tysiącletniego królestwa” a wśród nich: Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, którego sytuacja prawna została rok później uregulowana ustawowo (Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej. (Dz. U. Nr 97, poz. 481)); Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego wpisany do rejestru pod Nr 5 01.02. 1990 r.; Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego – w rejestrze od 19.01. 1990 r.; Świecki Ruch Misyjny „Epifania” – w rejestrze Nr 1 od 19.01. 1990 r.; 

„2. Sekty o inspiracji mądrościowej Dalekiego Wschodu” poza wieloma związkami buddystów także Związek Buddyjski Karma Kagyu – w rejestrze Nr 15 od 07.04. 1990

„4. Sekty odwołujące się do „nowego mesjasza” i „nowego objawienia”", a wśród nich Kościół Katolicki Mariawitów, którego status, pomimo tej krytyki, został uregulowany ustawowo (Ustawa z dnia 20 lutego 1997r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej.  (DZ. U. Nr 41 poz. 252)). 

Poza walką z „sektami” ks. Zwoliński ostrzegał szkolonych przez niego nauczycieli także przed feminizmem i homoseksualizmem^xiv.

Informacje zamieszczane w mediach umożliwiają zapoznanie się zarówno z historią, doktryną, strukturą, organizacją, adresami umiejscowienia władz różnych kościołów i związków wyznaniowych. Dobrym przykładem jest tekst zamieszczony przez „Gazeta.pl Edu” zawierający wykaz Kościołów i związków wyznaniowych w Krakowie^xv

---

i^ Joanna Balsamska, Szymon Beźnic, Marian Dziwisz, Paweł Dziwisz, Hanna Zając, Małgorzata Zawiła, Pomiędzy tolerancją a dyskryminacją. O występowaniu i przeciwdziałaniu dyskryminacji na tle religijnym w małopolskich szkołach oraz o treściach etycznych, religijnych i antydyskryminacyjnych w systemie oświat. Raport z badań. Kraków 2012